طرحی برای حفظ آب

بحران آب جدی است. در اکثر مناطق، آب دریاچه‌ها و آب سدها کاهش یافته است. خشکسالی و بحران کمبود آب در ایران از مرز هشدارهم گذشته است. سال هاست مقامات دولتی، کارشناسان و شهروندان مسئول در مورد ابعاد رو به گسترش کمبود آب در ایران هشدار می‌دهند. کاهش میزان آب و خشک شدن دریاچه ها، پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی در بسیاری از نقاط کشور، خشک شدن آب برخی رودخانه ها، کاهش سطح ذخیره آب پشت اغلب سدهای کشور، تخلیه تعدادی از روستاها طی چند دهه گذشته، خالی شدن چندین روستا در حاشیه دریاچه هامون، گسترش کویروبیابان‌های لم یزرع و خشک، هر روز سرزمین ما و ساکنان آن‌را به سوی یک فاجعه ملی و زیست محیطی نزدیک تر می‌کند.
در این بین برای حل چنین معضل بزرگی اغلب کشورهای جهان دست به کار شده اند. یکی از روش‌های ابداع شده توسط کارشناسان استفاده از فناوری کاشت درخت موسوم به «گرواسیس» است که نیازی به آبیاری ندارد.  اخیرا در کشور ما و در استان کرمانشاه نیز فعالیت‌هایی در این زمینه از سوی کارشناسان داخلی صورت گرفته است. یکی از واحدهای مستقر در پارک علم و فناوری کرمانشاه شرکت زیست فناوری سپهر باختر است که در زمینه معرفی، توسعه و ترویج کاشت گرواسیس که در اراضی خشک بیابانی و کوهستانی بدون استفاده از آبیاری کاربرد دارد فعالیت می‌کند.
 با توجه به مشکلات خشکسالی و کمبود آب در کشور گفت وگویی با مهندس «بهروز سهرابی» یکی از مدیران این شرکت انجام داده‌ایم که در ادامه می‌خوانید:

• ضرورت‌های عرضه این فناوری چیست؟

کشور ما روی کمربند خشک کره زمین قرار دارد. به همین دلیل متوسط دراز مدت بارش در آن به 204 میلی‌متر هم رسیده که معادل یک سوم متوسط بارش جهانی است.  از سوی دیگر به دلیل بیابانی بودن بخش‌های وسیعی از مساحت کشور و بدون پوشش بودن اراضی میزان تبخیر در ایران 3 برابر متوسط جهانی گزارش شده است که به این ترتیب حدود 70 در صد از نزولات آسمانی در کشور از دسترس خارج می‌شود.
 در چنین شرایطی بخش اعظم ( 80 تا 90 درصد) آب تجدید پذیر باقی مانده ای که مورد استفاده قرار می‌گیرد با بازده پایین 35 تا 40 درصد در بخش کشاورزی به مصرف می‌رسد که حدود 60 درصد آن هم به هدر می‌رود. بقیه آن هم در بخش صنعت و آب آشامیدنی شهری و روستایی به مصرف می‌رسد که هدر رفت زیادی دارد. بنابراین قبل از هر چیز ما نیاز داریم ابتدا با آموزش و اجرای قوانین موجود در کشور به هر نحو ممکن جلوی هدررفت آب را بگیریم و ضمن کاستن جدی از مصرف، بهره وری استفاده از آب را به حداکثر برسانیم.
بار سنگین این مسئولیت بر دوش وزارتخانه‌های جهاد کشاورزی، نیرو، سازمان حفاظت محیط زیست، مجلس شورای اسلامی و صد البته وزارت آموزش و پرورش است. ولی همان طور که عرض شد حدود 70 درصد نزولات آسمانی در اختیار ما قرار نمی‌گیرد و به صورت تبخیر و تعریق از بین می‌رود.
 نظر غالب متخصصان داخلی و بین المللی در مورد معضلات آب در ایران این است که جدا از تأثیر تغییرات اقلیمی و زیر پا گذاشتن مقررات بین المللی از سوی برخی کشورهای همسایه مانند ترکیه و افغانستان در مهار خارج از عرف آب‌های ورودی به فلات ایران، متأسفانه در 4 دهه گذشته ما به دلایل مختلف در امر برداشت از منابع و ذخایر آب زیر زمینی بسیار بیش از توان و ظرفیت طبیعی به محیط زیست کشورمان فشار وارد کرده ایم. از این رو در حال حاضر از نظر منابع آبی در وضعیتی فاجعه بار هستیم که اگر چاره ای اندیشیده نشود عواقب وخیمی در انتظارمان خواهد بود.
مجموع این مسائل ما را بر آن داشت تا به بررسی تجربیات و فناوری‌های موجود در جهان که در این زمینه می‌تواند به ما کمک کند بپردازیم. در همین راستا با فناوری ابداع شده توسط پیتر هوف،  مدیر مبتکر شرکت هلندی گرواسیس‌، آشنا شدیم که ما را قادر می‌کند بدون آبیاری در زمین‌های پست و فرسوده مناطق خشک و بیابانی و حتی اراضی کوهستانی و سنگلاخ درختکاری کنیم.

•  چه رابطه ای میان خشکسالی و کم آبی با درختکاری به کمک این روش وجود دارد؟

در حال حاضردر اغلب کشورهای در حال توسعه7 مشکل به صورت مشترک دیده می‌شود که عبارت اند از: فرسایش خاک، بحران غذا، فقر، بیکاری،تغییرات اقلیمی، مهاجرت از روستاها و پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی. متأسفانه ضمن این‌که کشور ما هم با این معضلات درگیر است در چند مورد ازاین بلایا ما رتبه‌های نگران کننده ای داریم. 60درصد از مساحت کشور ما را مناطق خشک تشکیل می‌دهد که از این مقدار 25درصد فراخشک و کاملا بیابانی است، 20درصد مناطق نیمه خشک‌است و فقط 15 درصد از مناطق کشور آب و هوای مرطوب دارد. در بخش‌های وسیعی از ایران زمین‌ها بدون پوشش و لخت بوده وعلت تبخیر بالای نزولات آسمانی ما هم همین است. بنابراین کاشت درخت در گستره وسیع و ایجاد پوشش و سایبان می‌تواند برای ما نجات دهنده باشد و سبب کاهش قابل توجه تبخیر 70 درصدی فعلی در کشور شود.

•  اما اکنون در کشور آبی برای کاشت درخت نداریم. همین حالا هم در بسیاری از مناطق کشورباغ‌ها در حال خشکیدن است. توجیه شما در این باره چیست؟

بله. دلیل آن این است که شاید درختانی که به این سرنوشت دچار شده اند با اقلیم آن مناطق سازگار بوده‌اند، ولی تأمین آب آنها به صورت مستمر و پایدار در توان محیط زیست آن مناطق نبوده است.
خوشبختانه برای درختکاری با روش کاشت گرواسیس ما هیچ نیازی به برداشت از آن 30 درصد ذخایر آب تجدید پذیر نداریم بلکه این فناوری دقیقا از نزولاتی که از دسترس ما خارج می‌شود بهره برداری می‌کند.  در این روش باید یک رکن اساسی و 4 تکنیک اجرایی را رعایت کنیم. رکن اساسی عبارت است از: انتخاب نوع نهال سازگار با شرایط اقلیمی و تطابق نیاز آبی آن با میزان متوسط بارندگی سالانه و منطقه کاشت یعنی توجه به توان محیط زیست محل.
4 تکنیک اجرایی هم عبارت‌اند از: پرورش صحیح نهال در نهالستان، تلقیح ریشه نهال با قارچ میکوریزا در زمان کاشت، عدم دستکاری و تخریب ساختار فیزیکی خاک در زمان کندن چاله کاشت و استفاده از یکی از دو نوع تجهیزات این فناوری به نام واترباکس و گروباکس.
نخستین نتیجه مهم کاشت درخت در وسعت بالا با این روش، جلوگیری از فرسایش خاک و تثبیت آن است. آثار بعدی شامل ایجاد اشتغال، کاهش مشکلات بیکاری، فقر، بحران غذا، معکوس شدن روند مهاجرت از روستا، کمک به کم شدن تاثیر تغییرات اقلیمی به دلیل کاهش گاز کربنیک و ایجاد لطافت در هوا و نیز تولید اکسیژن حاصل از تجزیه فتوسنتز و در نتیجه ایجاد بخار آب و کمک به ترمیم سطح آب سفره‌های زیرزمینی است. در یک کلام این کار موجب حل همزمان 7 بلای گریبانگیر ما و سایر کشورهای در حال توسعه خواهد بود. این روش به راه حل درختی نیز موسوم است. در حقیقت ما با این کار با کمک فرایندهای موجود در طبیعت به ‌حفظ آن می‌پردازیم. جالب تر از همه این‌که هزینه اجرای این فناوری به دلیل حذف هزینه‌های تأمین و انتقال و توزیع آب بسیار کمتر از روش‌های مرسوم است.

•  با توجه به این همه مزایا و سودمندی‌‌ استقبال از این فناوری چگونه بوده است؟

 از سال 2002 که این فناوری ابداع و به جهان عرضه شده تاکنون در بیش از 31 کشور جهان که همگی به نوعی با مشکلات خشکسالی و کم آبی روبه‌رو هستند با موفقیت مورد استفاده قرار گرفته است. در ایران نیز فعالیت شرکت ما با شرکت گرواسیس و معرفی و عرضه آن از سال 93 آغاز شده است. ما در استان‌های کرمانشاه، گلستان، هرمزگان، تهران، خراسان و اصفهان پروژه‌های متعددی را به صورت پایلوت به اجرا در آورده ایم و در حال حاضر 3 طرح تحقیقاتی را با همکاری دانشگاه‌های اهواز، ایلام و شهرکرد در دست اجرا داریم.

• آیا به مشکل خاصی هم برخورده‌اید؟

بله، متأسفانه تعدادی افراد و شرکت‌های سود جو با کپی برداری ناشیانه شروع به نمونه سازی‌های ناقص از این فناوری کرده اند که قطعاً به لحاظ قانونی راه به جایی نخواهند برد. با این حال به زودی با حمایت پارک علم و فناوری استان و با دانش فنی و تجربیات ارزشمندی که در این زمینه کسب کرده ایم عملیات تولید تجهیزات این فناوری را تحت لیسانس و با همکاری شرکت گرواسیس در ایران آغاز خواهیم کرد.

   درباره جعبه «گرواسیس»
جعبه گرواسیس ضمن استفاده از ذخیره آب موجود در خود، نزولات جوی را هم در مخزنش ذخیره می‌کند. همچنین این جعبه بر اساس قانون نقطه شبنم رطوبت هوای محیط را هم به قطرات آب تبدیل و در خود ذخیره می‌کند. گرواسیس در عین حال مانع تبخیر آبی که به اطراف گیاه می‌فرستد شده و در زمان وزش باد به‌عنوان قیم عمل می‌کند.  در شب برای نهال گرما و در روز برای نهال محیط خنک و سایه فراهم می‌کند.
گرواسیس برای کاشت درختان مثمر و غیر مثمر و گیاهان بوته‌ای، همچنین حفظ محیط زیست (ایجاد پوشش سبز و مقابله با پدیده گرد و غبار)، احیای جنگل‌ها، احداث باغ‌های دیم به خصوص در دامنه کوه‌ها که اکنون با بازده پایین و فرسایش بالای خاک به کشت غلات دیم اختصاص دارد، به‌خوبی کارایی دارد.
جنس این جعبه‌ها پلی پروپیلن بوده و عمر مفید آن 10 سال است و در هر سال با آن یک درخت کاشته می‌شود و در پایان سال آن را از روی درخت برمی‌دارند و درخت دیگری با آن کاشته می‌شود. این آبدان‌ها در دو مدل نوع پلی پروپیلن و مدل یک بار مصرف (تجزیه‌پذیر) تولید می‌شوند.