شب یلدا با شعر‌ها و مثل‌های گیلکی

یلدا‌ زاده ادبیات ایرانی است. ادبیاتی که مدام در جست‌وجوی خیر است و خوشی. اندیشه‌های کهن، نورِ خورشید را مظهر حیات و خیر می‌داند. در اندیشه‌های باستانی، «الهه مهر» در شب یلدا متولد می‌شود تا تیرگی شب را با گردونه مِهر خود بِدَراند.
«مهر» در طولانی‌ترین شب سال‌زاده می‌شود تا بر تاریکی غلبه کند. در فرهنگ گسترده و پهناور ایران، زایش نور از دل تاریک شب، فرصتی می‌شود تا ایرانیان یک شب را تا سحرگاه به نظاره خورشید و نور بنشینند. در این همنشینی‌ها، چه خوش قصه‌های کهن بازخوانی می‌شود؛ اسطوره پهلوانان نامی، رستم و اسفندیاری که فردوسی خلق کرد، قصه‌های هزار و یک شب شهرزاد قصه گو، ورقی از گلستان سعدی و لابه لایش، مثل‌ها و خاطرات پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌هایی که به زبان و گویش مادری خوش زبانی می‌کنند و در پایان تفالی به شیخ اجل حافظ شیرازی می‌زنند.
آنچه لابه لای تنقلات شب چله به همنشینان گفته می‌شود، همین بخش‌های فرهنگ غنی ایرانی است. هرچند امروز این بازخوانی فرهنگی در لابه لای «شب چره»‌های جدید گم شده و شبکه‌های اجتماعی جای پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها را گرفته است.
همنشینی در شب چله بزرگ یا‌‌ همان یلدا، در نقاط مختلف کشور با آداب و رسوم مخصوصی همراه است. مهم‌ترین وجه اشتراک آن جمع شدن اعضای خانواده و فامیل در منزل مسن‌ترین فرد خانواده است. خوردن تنقلات، فصلی مشترک و نوع آن بسته به تنوع محصول هر منطقه متفاوت است و هندوانه گل سر سبد این تنقلات است. در گیلان هم از دیر باز تاکنون، جشن شب یلدا گرامی داشته می‌شد.

وابِشته بِج، آوکونوس و خوج
 «مهرداد کاظمی»، اهل صومعه‌سرا، درباره این شب به همشهری می‌گوید: قدیم‌ها، برپایی مراسم شب یلدا به اندازه حالا هزینه‌بر نبود. مادرم در طول سال، دانه‌های کدوتنبل و هندوانه را جمع و خشک می‌کرد و برای شب یلدا نگه می‌داشت و قبل از شب چله دانه‌ها را بو می‌داد. هندوانه‌ای را هم که در زمین خودمان کشت کرده بودیم، داخل تورهایی که با گالی می‌بافتیم، از سقف تالار آویزان می‌کردیم تا برای شب چله سالم بماند.
 «رحیم سیف‌پور» هم درباره تنقلات محلی مردم انزلی درشب یلدا بیان می‌کند: در گذشته به جای انواع شکلات خارجی و تنقلات مصنوعی از «وابِشته بِج» برای پذیرایی از میهمانان استفاده می‌شد. البته وابشته بج در بیشتر گیلان رایج است، ولی بسته به منطقه، برخی تنقلات ممکن است متفاوت باشد. وی تصریح می‌کند: برای تهیه آن مقداری عدس، گندم، برنج و سویا را به مدت یک شب خیس می‌کردند. روز بعد هر کدام از این مواد را داخل تابه ریخته و با شعله ملایم تفت می‌دادند و مرتب هم می‌زدند تا سرخ شود. تخمه کدو، تخمه‌هندوانه، کنجد و شاهدانه را هم به همین روش سرخ کرده و با دیگر مواد مخلوط می‌کردند؛ مقداری مغز گردو را هم خرد کرده و به مواد مذکور اضافه می‌کردیم.
 «نوری پارسا» هم از تنقلات شب چله شرق گیلان می‌گوید: خُوج یا گلابی محلی را در اواخر شهریور یا نیمه مهرماه، می‌چیدیم و آن را در میان کاه برنج یا کولوش می‌گذاشتیم؛ دوباره روی آن‌ها را کاه می‌ریختیم تا هیچ نوری به آن نخورد. این شیوه نگهداری خوج بود و باعث می‌شد بیشتر خوج‌ها تا شب چله سالم باقی بمانند.
 «احترام حسین‌پور» هم از روستای پهمدان لاهیجان می‌گوید: از قدیم مادرم شب چله ماهی‌پلو درست می‌کرد. بعد از شام هم هر خانواده‌ به اندازه وسعش تنقلات شب چله را تهیه می‌کرد و فامیل دور هم می‌نشستند. هندوانه شب چله اما درهمه خانه‌ها بود. به همین خاطر در اواخر فصل برداشت هندوانه، تعدادی از آن‌ها را که پوست سفتی داشتند، انتخاب و از تالار آویزان می‌کردیم تا برای شب یلدا سالم بماند و عقیده داشتند هرکس در این شب هندوانه بخورد در تابستان آینده دچار تشنگی نمی‌شود.

فال پوست هندوانه
 «زنده‌یاد پاینده لنگرودی» هم درباره روش نگهداری ازگیل یا کونوس در شرق گیلان می‌نویسد: «در نیمه دوم مهرماه ازگیل‌های کال را می‌چینند و آن‌ها را در یک ظرف شیشه‌ای استوانه‌ای شکل می‌ریزند و با محتوی چند لیوان آب، نمک و گلپر می‌گذارند بماند. آب کونوس را هم در شب چله می‌خورند و این میوه تا ایام نوروز به مصرف می‌رسد. گلابی سفت را هم با همین روش نگه می‌دارند.»
نویسنده کتاب «فرهنگ گیل و دیلم» همچنین از تفال به حافظ در این شب می‌نویسد. هرچند خواندن و فال حافظ در این شب در بیشتر جاهای ایران رایج است ولی محمود پاینده از فال پوست هندوانه می‌نویسد که مختص شرق گیلان بوده است: «فال پوست هندوانه هم یکی دیگر از آداب شب چله است.
محل اتصال هندوانه به بوته را می‌برند و 4 قسمت می‌کنند و در یک دست می‌گیرند. نیت می‌کنند و از جلو به پشت سر می‌اندازند. اگر هر ۴ قطعه به طرف سبز باشد خیلی خوب است.» پاینده در باره ۴ احتمال افتادن پوست هندوانه توضیح می‌دهد.

آغازی برای شب‌نشینی‌های زمستانی
یک پژوهشگر و گیلان‌شناس نیز درباره آیین‌های شب چله در گیلان به همشهری می‌گوید: آیین‌های شب یلدا در سراسر ایران کم و بیش یکسان است. عمده تفاوت در نوع تناول شب چره (تنقلات) و یا نقل چیستان‌ها و مثل‌هایی است که بسته به تنوع فرهنگی تفاوت دارد.
 «محمد بشرا» می‌افزاید: بسیاری از باورهای فرهنگی در مورد خوردن تنقلات شب چله، در فرهنگ معیشت مردم گیلان ریشه داشت. به عنوان نمونه اصرار در خوردن هندوانه به این خاطر بود که عقیده داشتند، تشنگی تابستان را فرومی نشاند. بیشتر کار در شالیزار، در گرمای سوزان تابستان انجام می‌شود و عطش و تشنگی بر هر بیجارکاری (کشاورزی) فشار می‌آورد. حتی عقیده داشتند اگر در شب چله هندوانه نبود، ماست شیرین می‌تواند جایگزین شود.
این پژوهشگرگیلانی تصریح می‌کند: همانند مردم دیگر استان‌ها خواندن متون ادبی گذشته در شب یلدا بسیار رایج بود. مثلا در شب‌نشینی‌های سیاهکل خواندن داستان‌های شاهنامه و حسین کرد شبستری بسیار متداول بود. بشرا می‌افزاید: شب‌نشینی شب یلدا در حقیقت آغازی بود برای شب‌نشینی‌های بلند زمستان. در گیلان در فصل زمستان مردم‌گاه سرزده و‌گاه به دعوت به خانه یکدیگر می‌رفتند و این شب نشینی‌های زمستانه فرصتی بود برای انتقال فرهنگ و آداب و رسوم به نسل جدید.
این پژوهشگر تکنولوژی‌های جدید ارتباطی را هم آفت دیگری برای انتقال درست مفاهیم فرهنگی دانست و افزود: نسل جدید، خوراک فکری خود را تنها در گوشی‌های تلفن همراه جست‌و‌جو می‌کند و عمده مطالب رد و بدل شده نیز فاقد عمق و غنای لازم است، درصورتی که متولیان فرهنگی می‌توانند با صرف هزینه، از همین ابزار نیز برای ارتقای سطح فرهنگی استفاده کنند.
درحالی‌که رسانه برای برخی شرکت‌ها، محل کسب درآمد شده است. وی یادآور می‌شود: گیلان به لحاظ فرهنگی و زبانی بسیار متنوع است و وظیفه صداو سیماست تا با صرف بودجه و انجام کارهای پژوهشی در گام نخست و سپس ساخت برنامه‌های متنوع، مخاطبان مختلف را اغنا کند، ولی متاسفانه تاکنون نتوانسته خلا نبود ناقل پیام‌های فرهنگی را- که در گذشته پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها انجام می‌دادند- پر کند.

مكث
تکنولوژی در خدمت آیین های ایرانی
شب چله امسال می‌تواند متفاوت باشد، می‌توان با ابزارهای ارتباطی جدید، شاهنامه و پندهای سعدی را خواند. فال حافظ گرفت و شعر‌های گیلکی «یِه شُو بوشوم روُخئوُنَه!» و تالشی «مُسلَه رُخُن» خواند. حتی می‌توان با تکنولوژی‌های جدید اینترنتی، اعضای خانواده ای را که از هم دورند، به خوردن هندوانه شب یلدا دعوت کرد. آداب و رسوم و سنن را با هر ابزاری باید حفظ کرد.